Kez kelgen eldiń dıplomatıasy onyń ishki saıasatynyń jalǵasy. Bundaǵy basty mindetter eldiń jáne ózi ornalasqan aımaqtyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etý, jaqyndy-alysty memlekettermen qarym-qatynastarda shıelenisterdiń aldyn alyp ózara tıimdi yqpaldastyqty qurý, aınalyp kelgende syrt kúshterdiń yqpalyn ulttyń beıbit te údemeli damýyna ıkemdeýge kelip saıady. Ekinshi jaǵynan saıasat dittegen maqsatyń aldyńnan shyǵa salatyn qıal-ǵajaıyptar alańy emes, tek týyndyǵan múmkindikterdi utymdy paıdalana alýdy bildiredi. Osy turǵydan alǵanda Táýelsizdik jyldaryndaǵy Qazaqstannyń dıplomatıasy qandaı nátıje berdi?

Ýaqyt ótken saıyn syrtqy saıasatta anadaı aǵattyqtar jiberildi, mynadaı áttegen-aılar oryn aldy degen syńaıda pikirler aıtylyp jatady. Onysy kóp jaıdaıda durys ta shaǵar. Sebebi halyqaralyq básekelestik ahýalynda, ásirese jekelegen kúsh ıeleri bekitilgen oıyn erejelerin buzýǵa daıyn turǵanda, tek oljaǵa kenelý múmkin emes. AQSH-tyń kórnekti saıası qaıratkeri Genrı Kıssındjer: “Dıplomatıa – bul eń aldymen dúleı kúshti baǵyndyrýdyń óneri”,- degeni bar. Qazaq dıplomatıasyn sóz etkende osy ustanym ózin aqtap kele jatqanyn ańǵaramyz.

Aıtylǵanǵa kóz jetkizý úshin ótken jolymyzdyń keı tustaryn sholyp ótsek:

1991 jyly Keńes Odaǵy kúırep onyń ornyna ǵalamdyq sahnaǵa jańa 15 egemendi memleket shyqty. Biraq zańdyq turǵyda jarıalanǵan bul sheshimniń is júzine asýy úshin kóptegen qaterli asýlardan aman ótý kerek edi. Kádimgi otbasy aırylysqannyń ózi qanshalyqty aýyr tıetindigi barshaǵa málim. Al endi jer sharynyń 1/6 alyp jatqan ımperıa bólshektense, onyń saldaryn boljaýdyń ózi qıynnyń qıyny. 1980-jyldar aıaǵynda Iýgoslavıa Federasıasy ydyraǵanda onyń quramyndaǵy alty respýblıka bir-birimen soǵysyp, arty júz myńdaǵan adamnyń ómirin jalmady, mıllıondaǵan adam bosqynǵa aınaldy, tutastaı qalalardyń tas-talqany shyqty.

Burynǵy KSRO halyqtaryn da osyǵan uqsas táýekelder kútip turdy. Eske túsire ketsek taǵdyrly 1991 jyldyń 8 jeltoqsanynda Belovejde Reseı, Belarýs jáne Ýkraına basshylary kezdesip Keńes Odaǵynyń taratylatynyn jáne “Slaván úshitigin” quratynyn málimdedi. Buǵan qarymta 13 jeltoqsanda Ortalyq Azıa respýblıkalyrynyń bes prezıdenti Ashǵabadta jınalyp Aımaqtyq konfederasıa jasaqtaý máselesin talqyǵa saldy.

Nursultan Nazarbaevtyń ózi osy oqıǵalardy bylaı eske alady: “Ol kezde biz rasynda da KSRO aýmaǵynda bir-birine qarsy slavándyq-hrıstıandyq jáne túrki-musylman birlestiginiń paıda bolýy aldynda turdyq. Qaterli úrdisti boldyrmaý úshin qoldan kelgenniń bárin jasaýǵa týra keldi”.Atalǵan teke-tireske 21 jeltoqsanda núkte qoıyldy. Sol kúni Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen Almaty deklarasıasy qabyldanyp oǵan sáıkes Táýelsiz memleketter dostastyǵy ómirge keldi. Oǵan post-sovettik 12 respýblıka múshe boldy, prıbaltıkalyq Lıtva, Latvıa, Estonıany sanamaǵanda. Sodan beri TMD-ǵa qatysty kóptegen syn aıtylyp keledi. Dese de atalǵan uıymnyń burynǵy KSRO aýmaǵyn keń aýqymdy soǵystan saqtap qalý men órkenıetti ajyrasýdaǵy mańyzyn moıyndaý kerek.

Osylaısha minsiz bolmasa da, KSRO-nyń ortaq menshigin beıbit túrde bólisýge, kórshilermen jańa dáýirdiń talabyna saı baılanystardy ornatýǵa jol ashyldy. Áıtse de alda ózimizdiń ishki ómirimizdegi bolsyn, syrtqy saıasattaǵy bolsyn jaýapkershiligi mol synaqtar kútip turdy. Sóz bolyp otyrǵan 1990 jyldardyń basynda Nursultan Nazarbaevpen kezdesý barysynda Izraıl basshysy Shımon Perestiń myna sózi eske túsedi: “Sizdiń ornyńyzda bolsam, men kúnderdiń bir kúni uıqydan oıanǵanda aldymen oń kózimdi ashyp Reseıdi, sodan baryp sol kózimdi ashyp Qytaıdy kórgende, ýa Jaratqan ıe, bul maǵan ne qylǵanyń dep ah urar edim”. Ol kezde ultaraqtaı ǵana jer ıesi – Izraıl on shaqty arab elimen soǵys ahýalynda otyrǵanyn eskerse, Perestiń álgi teńeýi elimizdiń geosaıası turǵydan qanshalyqty aýyr jaǵdaıǵa dýshar bolǵanyn túsinik beredi.

Alaıda ulttyq qaýipsizdikke tóngen qater biri ımperıalyq saıasattan arylmaǵan, ekinshisi kúshine endi enip kele jatqan qos alyptyń sesimen shektelip qalmady. TMD keńistiginiń túkpir-túkpirinde Moldovadaǵy Prıdnestrovede, Ázirbaıjan men Armenıa arasynda Taýly Qarabaq úshin qarýly qaqtyǵystar údep jatty. Osyndaı qaýip-qaterler Ortalyq Azıada da keńinen etek jaıdy: Tájikstanda azamattyq soǵys, Qyrǵyz men Ózbek arasynda Ferǵana ańǵarynda urys-keris, Aýǵanystandaǵy shıelenis – osynyń bári Qazaqstanda da alańdaýshylyq týǵyzdy.

Oryn alǵan táýekelderge qarsy turý maqsatynda 1992 jyldyń mamyr aıynda Ujymdyq qaýipsizdik keńesi quryldy. Oǵan Qazaqstanmen qatar Belarýs, Reseı, Ózbekstan, Ýkraına, Qyrǵyzstan, Grýzıa, Tájikstan, Ázirbaıjan elderi qosyldy. Uıym aıasynda arnaıy ujymdyq jasaqtar quryldy. Qaıtadan úlken saıasatta minsiz eshnárse bolmaıdy. Basqalaryn bylaı qoıǵanda Birikken Ulttar Uıymynyń atyna da túrli ýájder aıtylyp jatady. Sol sıaqty tusaýy kesilgennen beri Ujymdyq qaýipsizdik keńesi de jıi synǵa ushyrady. Oryn alǵan kelispeýshilikter túrli kezeńderde Ázerbaıjan, Grýzıa, Ýkraına, Ózbekstan sıaqty elderdiń uıymnan birese shyǵyp, birese kirýimen erekshelendi. Deı turǵanmen, Tájikstandaǵy qantógisti toqtatý, Tájik-Aýǵan shekarasynyń qorǵanysyn kúsheıtý, aqparatpen almasý, áskerı mamandardy daıyndaý men jattyǵýlar ótkizý arqyly tájirıbe jınaý sekildi oń sharalardy atap ótken oryndy.

Uzyn sózdiń qysqasy – zamanynda Qazaqstannyń bastamasymen qurylǵan TMD, Ujymdyq kaýipsizdik keńesi, bunymen qatar Shanhaı yntymaqtastyq uıymy, NATO aıasyndaǵy “Beıbitshilik úshin seriktestik baǵdarlamasy”, basqa da kópjaqty formattar negizinen ózin aqtady.

Joǵaryda saıasat qıal-ǵajaıyp emes, múmkindikter alańy ekeni sóz boldy. Bul degenimiz álemdegi san alýan faktorlarmen sanasyp, olardy tarazylap baryp óz paıdańa asyrýdy alǵa tartady. Kerisinshe halyqaralyq qatynastarda menmendikke boı aldyrý ádette sátsiz aıaqtalyp jatady. Mysal retinde jappaı qyryp-joıý qarýyn saqtap qalmaq bolǵan Soltústik Koreıanyń, qorshaǵan álemniń múddelerin elemeı birbetkeılik tanytqan Lıbıanyń, daýly máselelerdi kúshke súıenip sheshpek bolǵan Reseıdiń basyna túsken qıynshylyqtar aıtylǵanǵa dálel. Al endi kelisimshildikke daıyndyq pen isti shekten shyǵarmaı ońtaıly sheshý áste álsizdikti bildirmeıdi. Qaıta bul ádis basym túsken kúshtiń osal tustaryn ózine qarsy paıdalanyp, ony degenińe kóndirýge kelip saıady. Tabıǵatta atalǵan qabiletti emenge uqsatýǵa bolady. Qatty daýyl turǵanda qatyp qalǵan záýlim aǵashtardyń ózi ıilmeı kelip aqyry túp-tamyrymen qulap jatqanda emen maıysyp baryp óz ornyna qaıtyp oralady.

Saıyp kelgende kez kelgen saıasat nátıjesine qaraı baǵalanýy tıis. Sonyń biri ǵana kórinisi – Máskeýdiń qysymyna qaramastan ol úshin sezimtal Qyrym, Abhazıa, Ońtústik Osetıa, Prıdnestrove syndy túıtkilder boıynsha Qazaqstan óz tuǵyrynan aınymaı otyrǵany.

Endigi bir ózekti taqyryp memlekettik shekarany bekitý týrasynda. Al endi sol shekarany kórshilermen halyqaralyq kelisim-shart arqyly bekitý – turaqtylyq pen qaýipsizdiktiń mańyzdy kepili. Tarıhqa kóz júgirtse álemdegi shıelenisterdiń, soǵys ataýlynyń basym bóligine osy shekaralyq daýlar túrtki bolǵan. Áli kúnge sheıin álemniń ondaǵan memleketteri, arasynda TMD músheleri de tabylady, atalǵan túıtkilderdi tarqata almaı, qaýip-qaterge urynyp keledi.

Sáti túsip Qazaqstan dıplomatıasy bul túıtkildi 2000 jydardyń basynda tolyǵymen japty. Al tıisti kelisimder qatarynda eń alǵash ret 1994 jyldyń 26 sáýirde Qytaımen arada qujatqa qol qoıyldy. Bul jas Qazaq respýblıkasynyń úlken jetistigi boldy desek artyq aıtpaǵandyq. Másele tipti áleýeti zor Keńes odaǵy tisi batpaǵan daýǵa núkte qoıýda ıá ondaı kelisimge TMD elderi arasynda Qazaqstan eń birinshi bop qol jetkizgeninde ǵana emes. Sońynan bizdiń eldiń úlgisimen basqa elder, onyń ishinde Reseı de júrdi. Másele basqada: Burynǵy Fransıa prezıdenti Fransýa Mıtterannyń aıtqany bar: "Shekarany talqylaý soǵysty talqylaýmen teń". Al endi osyndaı erekshe kúrdeli de sezimtal problemany Qytaı sıaqty alyp kórshimen teń dárejede, óz upaıyn joǵaltpaı sheship izgi kórshilestik pen yntymaqstyqqa jol ashý – zor jetistik.

Aıta keterlik jaıt, sol 1994 jylǵa deıingi kezeńde qytaılyq kartalarda Shyǵys Qazaqstannyń Balhash kóline deıingi jerleri Aspanasty ımperıanyń tarıhı menshigi retinde belgilenip kelgen bolatyn. Al shekara jaıly prezıdent Nursultan Nazarbaevpen ýaǵdalastyqtan keıin sol kezdegi Qytaı basshysy Szán Szemın: "Budan bylaı atalǵan kartalar túzetilip eki aradaǵy shekara myzǵymastyǵy máńgilik saqtalady" dep ashyq málimdedi. Ras, kelissózder júrip jatqanda sonshama asyǵýdyń qajeti ne, on-jıyrma jyl kidire turaıyq degen syńaıda synı pikirler aıtyldy. Biraq sol sózderge erip jyl saıyn emes, kún saıyn kúsheıip kele jatqan aıdaharmen shekara máselesin keıinge shegerse arty ne bolar edi? Álemniń ekinshi alybyna aınalǵan Qytaıdyń jańa basshylarynyń dámesi qandaı bolar edi? Menińshe, aıtpasa da túsinikti.

Ótken joly qytaılyq bir saıttyń shekara jaıly dóreki málimdeme jasaýy jańaǵydaı aýrý ambısıalar nege ákeleri jaıly túsinik beredi. Al endi kelisimge qol qoıylǵannan soń jáne ol Birikken Ulttar Uıymynda tirkelip halyqaralyq zań mártebesin alǵannan keıin yqtımal arandatýlardyń joly kesildi. Álgi basy daýǵa qalǵan saıt boıynsha Qazaq syrtqy ister mınıstrligi Qytaı tarapyna arnaıy narazylyq notasyn joldaǵany, sonyń negizinde resmı Pekın atyshýly jarıalynymdy óshirtýge májbúr bolǵany sózimizdi qaýttaıdy. Endeshe Qytaımen, bertin kele Reseımen, Ortalyq Azıadaǵy kórshilermen arada shekara máselesiniń der kezinde ári birjolata sheshimin tapqany – otandyq dıplomatıanyń sózsiz jeńisi.

Kúndelikti ómir aǵymynda dıplomattardyń jumysy kózge onsha baıqala bermeıdi. Buqaralyq sanada elder arasyndaǵy ıgi kórshilestik pen yntamaqtastyq ózdiginen bolyp jatqandaı seziledi. Joǵary deńgeıdegi saparlar men eki ne kópjaqty kelisimsharttardan bastap isker toptar men qatardaǵy azamattardyń baılanystary da úırenshikti tájirıbe kórinedi. Shyn mánisinde, atalǵan úrdisterge jan bitirip, el men eldi, halyq pen halyqty jaqyndastyryp, daýly jaǵdaılardy tarqatyp otyrǵan dıplomatıa. Taıaýda ǵana Ózbekstan jaǵynan kelgen tasqyn sý Qazaqstannyń ońtústiginde birqatar eldi mekendi basyp ketkende osyǵan kýá boldyq. Qyzýqandylyq pen aıqaıǵa salynbaı máseleniń ózara túsinistik pen dostastyq rýhynda sheshim tapqany buǵan dálel.

Ekonomıkanyń alǵa basyp, eldegi ómir sapasanyń ósýi de kóp rette ózara senim men tabysqa negizdelgen halyqaralyq yntamaqtastyqpen tyǵyz baılanysta: meıli ol elder arasyndaǵy saýda bolsyn, tehnologıalarmen almasý bolsyn nemese sheteldik ınvestısıalardy eldiń damýy maqsatynda tartý bolsyn. Aıtpaqshy, sońǵy kórsetkishter boıynsha Qazaqstan TMD keńistiginde jetekshi orynda kele jatyr. Onyń ózi bir meje. Basqa másele – turaqtylyq pen beıbit zaman saqtalǵan saıyn Qazaqtyń da ál-aýqaty men ishteı uıymshyldyǵy arta túsetini. Atalǵan qudiret sáti kelgende ult retinde óz upaıymyzdy túgendeýge septigin tıgizetini taǵy bar.

Qalaı bolǵanda Ýaqyt bizge jaq. Tek osy qundy múmkindikti órkókirektikke boı usynbaı tıimdi paıdalana bilsek abzal. Bul da saýatty saıasattyń bir kirenisi, tek ol bólek áńgime.

Rasýl Jýmaly, saıasattanýshy